Iedere verandering vraagt om energie, verbeeldingskracht en de moed om samen nieuwe stappen te zetten. Toch komt er in vrijwel elk veranderproces een moment waarop die energie lijkt weg te sijpelen. Niet omdat het plan ontbreekt, maar omdat er iemand in de groep subtiel tegenwerkt. Vaak heel vriendelijk, soms met een glimlach, maar altijd met hetzelfde effect: de vaart gaat eruit. Dit fenomeen noemen wij in ons boek Hoe word ik een kreeft? het sabotagegedrag bij verandering.
Samen met Dorien van der Heijden en Sven Turnhout beschrijf ik in dit boek vijf verandertypes die organisaties vooruit helpen, en één antiverandertype dat juist tegenwerkt: de saboteur. In dit artikel lees je hoe sabotagegedrag werkt, hoe je het onderscheidt van normale weerstand en welke leiderschapskeuzes helpen om ermee om te gaan.
Bekijk hier een kort fragment uit onze podcast:
Wat verstaan we onder sabotagegedrag bij verandering?
De saboteur is niet per se de collega die hardop roept dat hij het nergens mee eens is. Integendeel: sabotagegedrag is vaak subtiel. Het klinkt vriendelijk, bijna onschuldig: “Ik wil niet lastig doen, maar…” of “Hebben we dit wel goed doordacht?”
De kracht van sabotagegedrag zit in de toon: het lijkt opbouwend, maar in werkelijkheid trekt het energie weg. Waar de realist een waardevolle bijdrage levert door te benoemen wat praktisch haalbaar is, wil de saboteur vooral afremmen. Het gaat dus niet om de woorden zelf, maar om de intentie erachter. En die intentie is vaak negatief: tegenhouden, vertragen, ontmoedigen.
Waarom sabotagegedrag zo schadelijk is
Sabotagegedrag bij verandering werkt als zand in de motor van een team. Het is zelden zichtbaar bij de eerste keer, maar na verloop van tijd merk je dat de groep minder vooruitkomt. Collega’s die aanvankelijk enthousiast waren, beginnen te twijfelen. De sfeer kantelt langzaam van energie naar vermoeidheid.
Zoals Sven in de podcast scherp stelde:
Je bent óf onderdeel van de oplossing, óf onderdeel van het probleem – en als dat laatste zo is, nemen we afscheid.
Dat klinkt hard, maar het raakt de kern. Te vaak wordt sabotagegedrag te lang getolereerd. Managers hopen dat het vanzelf overwaait, of denken dat ze nog meer tijd moeten steken in de sceptici. Maar de prijs is hoog: de mensen die wél willen veranderen, haken af. En dat zijn juist de mensen die je het hardst nodig hebt.
Weerstand of sabotagegedrag? Het verschil is cruciaal
Veel leiders vinden het lastig om het onderscheid te maken tussen gezonde weerstand en sabotage. Toch is dat verschil essentieel.
- Weerstand hoort bij verandering. Het is een natuurlijke reactie van mensen die onzeker zijn, zich afvragen wat de verandering voor hen betekent, of even moeten wennen aan nieuwe kaders. Met goed leiderschap kan weerstand zelfs constructief worden: het levert waardevolle vragen en inzichten op die het plan verbeteren.
- Sabotagegedrag is iets anders. Het is niet de twijfel die je verder helpt, maar een patroon van ondermijning. Het lijkt klein, maar het heeft grote effecten: teams verliezen energie, en de verandering stokt.
Wie dat verschil scherp ziet, kan weerstand benutten én sabotage tijdig stoppen.
Hoe ga je als leider om met sabotagegedrag bij verandering?
In onze praktijk en in de gesprekken voor ons boek kwamen een aantal inzichten steeds terug. Leiders die succesvol omgaan met sabotagegedrag doen drie dingen: ze herkennen het vroeg, ze maken onderscheid tussen realisme en destructie, en ze richten hun energie bewust.
1. Herkennen van sabotagegedrag
Let niet alleen op wat mensen zeggen, maar vooral op de herhaling en de impact. Eén kritische vraag is geen probleem. Maar als iemand telkens subtiel de energie uit het gesprek trekt, dan is dat een signaal.
2. Het onderscheid maken
De realist stelt kritische vragen om de verandering te laten slagen. De saboteur stelt vragen om de verandering te laten struikelen. Dat verschil vraagt om scherp leiderschap.
3. Energie richten op de veranderaars
Een van de grootste valkuilen is dat leiders hun tijd en energie vooral besteden aan degenen die tegenwerken. Maar dat werkt averechts. Je hebt de energie nodig voor de mensen die wél vooruit willen. Daar moet de aandacht en erkenning naartoe.
4. Durven kiezen
Soms kom je er niet onderuit: sabotagegedrag moet een grens krijgen. Dat kan een stevig gesprek zijn, maar soms ook afscheid nemen. Zoals Sven zei in de podcast: te lang wachten kost je meer dan je denkt.
Kan iedereen een saboteur worden?
Interessant genoeg is de saboteur zelden een “vast type mens”. Dorien legde het in de podcast mooi uit: sabotagegedrag is vaak situationeel. Het is gedrag dat iemand laat zien in een specifieke context. Misschien omdat hij zich bedreigd voelt, omdat de verandering zijn rol kleiner maakt, of omdat hij eigenlijk niet meer op de juiste plek zit.
Dat betekent dat sabotagegedrag niet per se wijst op een “slecht mens”. Integendeel: iedereen kan onder bepaalde omstandigheden in deze rol schieten. Juist daarom is het belangrijk om het gedrag te benoemen, zonder de persoon volledig af te schrijven.
Een persoonlijke reflectie
In workshops merk ik vaak dat de introductie van de saboteur meteen tot levendige discussies leidt. Teams herkennen het gedrag feilloos. Soms wordt er gegniffeld: “O ja, die collega die altijd zegt ‘maar zo doen we het hier toch niet’…” Andere keren ontstaat er een ongemakkelijke stilte, omdat iedereen weet dat de saboteur in de kamer zit.
Het mooie is dat het gesprek over sabotagegedrag vaak ook een spiegel oplevert. Want wie eerlijk kijkt, herkent ook momenten waarop hij of zij zelf in die rol stapte. Misschien uit frustratie, misschien uit onzekerheid. En dat besef opent de deur naar verandering: sabotage is niet iets van “die ander”, het is iets wat in elk team en in ieder persoon kan opduiken.
Conclusie: sabotagegedrag doorbreken vraagt leiderschap
Sabotagegedrag bij verandering is een fenomeen dat je niet kunt negeren. Het vraagt om leiders die het verschil zien tussen weerstand en sabotage, die hun energie richten op de veranderaars en die durven ingrijpen wanneer destructief gedrag de overhand krijgt.
De saboteur laat ons zien dat verandering niet alleen gaat over strategie en plannen, maar vooral over menselijke dynamiek. Wie dat begrijpt, kan zijn team beschermen tegen ondermijning en de energie richten op dat wat echt telt: samen vooruitkomen.
👉 Wil je hier meer over weten? Ontdek mijn keynotes en workshops over leiderschap bij verandering en teamdynamiek. Samen onderzoeken we hoe je weerstand benut, sabotage doorbreekt en je team écht in beweging krijgt.